Afspraken gemaakt voor de periode 2018 - 2020

De weg naar 2020

De Nederlandse regering heeft open science op de politieke agenda gezet, eerst in 2013 nationaal en vervolgens in 2016 op Europees niveau tijdens het voorzitterschap van de EU. Om de Europese afspraken in Nederland te implementeren is in februari 2017 het Nationaal Plan Open Science ondertekend door tien partijen, waaronder KNAW, NWO/ZonMw en VSNU/UKB. Eén van de hoofdambities van het NPOS is 100% open access publiceren
in 2020, dat wil zeggen wetenschappelijke publicaties (artikelen, (delen van) boeken, rapporten) die met publiek geld zijn gefinancierd, zijn vanaf 2020 voor iedereen waar
ook ter wereld direct open toegankelijk om te kunnen raadplegen en te hergebruiken.

De VSNU/UKB is trekker van deze hoofdambitie en dat betekent dat zij de taak heeft om gezamenlijk beleid te initiëren en vervolgens te coördineren tussen de hoofdrolspelers in het veld. Samen met de meest betrokken partijen zijn afspraken gemaakt voor de komende periode 2018 - 2020. Dit gebeurt nog steeds onder de vleugels van het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen. In het regeerakkoord staat dat open access en open science de norm zijn van het wetenschappelijk onderzoek.

De vier pijlers uit de eerdere strategische roadmap van de VSNU zijn de komende periode aangevuld met een vijfde, te weten “alternatieve publicatieplatforms”.

De vijf pijlers van open access

(Klik voor meer informatie op de pijlers.)

Monitoren

De VSNU heeft de afgelopen periode samen met universitaire deskundigen definities opgesteld voor het monitoren van open access publicaties. Met behulp van deze definities hebben de universiteiten de eerste formele meting over 2016 opgeleverd aan het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschappen eind 2017, met als resultaat 42% open access artikelen in 2016 in Nederland. De VSNU zal in samenwerking met partners een verkennend onderzoek starten naar alternatieve methoden om de open access publicaties te monitoren. De ambitie blijft om alle partijen open access te laten registreren en monitoren volgens een eenduidige methodiek.

Deponeren

Alle universiteiten hebben eind 2016 een gezamenlijk deponeerbeleid omarmd om zo te zorgen dat de 100% ambitie in 2020 dichterbij komt. Daarbij voelt een universiteit zich verantwoordelijk om toegang tot haar eigen onderzoekoutput te waarborgen, en een deponeerbeleid ondersteunt dit. In de komende periode zal VSNU met haar landelijke partners nog meer de nadruk leggen op het belang van behoud in plaats van exclusieve overdracht van auteursrecht aan uitgevers. VSNU zal een toepassing van het recht op open access uit de auteurswet ontwikkelen (amendement Taverne, als clausule opgenomen in 2015).

Buitenlandse samenwerking

Het is bijzonder belangrijk dat open access hoog op de politieke agenda staat en open science politieke prioriteit kreeg tijdens het Nederlands voorzitterschap van de Europese Unie. Universiteiten hebben een Europese lobby nodig, zowel om politieke druk op uitgevers te zetten als elkaar te informeren. Het is daarom evident dat de Europese lobby zich sterk maakt en onderhandelende universiteiten samenwerken teneinde open access ook internationaal hoog op de agenda te krijgen. De VSNU staat daar in Nederland niet alleen in. De partners NWO/ZonMw en KNAW agenderen diezelfde internationale samenwerking.

Onderhandelen met uitgevers

De VSNU continueert de onderhandelingen met grote uitgeverijen waar de gelieerde instellingen contracten mee hebben lopen. De universiteiten willen dat de leescontracten volledig open access worden, zonder meer te gaan betalen. Dit geldt voor alle disciplines, waarbij we beseffen dat er verschillen zijn. De manier waarop we open access bereiken, kan daarom verschillend zijn.

Verschillen in publicatiecultuur

Enkele verschillen in publicatiecultuur die impact hebben op het realiseren van open access, ter indicatie:

Artikelen met één auteur versus artikelen met meer auteurs, tot soms honderden auteurs.
Publiceren van vooral artikelen versus publiceren van vooral boeken, bundels of andere vormen.
Publiceren voor een puur wetenschappelijk publiek versus voor een gemengd publiek.
Publiceren onder de druk van hoge impactfactoren versus zonder druk van hoge impactfactoren.
Een sterk afgebakende onderzoekgemeenschap met eigen tijdschriften en een vakvereniging of een meer diffuse onderzoekgemeenschap.
Artikelen publiceren in (gesloten) tijdschriften en/of in repositories en preprint servers als arXiv.org, bioRxiv.org en het SSRN (Social Science Research Network).
Artikelen met korte halfwaardetijd versus artikelen met een langere halfwaardetijd, bijvoorbeeld in de geesteswetenschappen.
Artikelen die vrij van rechten zijn versus artikelen waarin op onderdelen (bijvoorbeeld afbeeldingen of data) rechten van derden bestaan.

Alternatieve publicatieplatforms

Voor de periode 2018 - 2020 moet de onderhandelingspositie van de universiteiten verbeterd worden door de afhankelijkheid van de gevestigde uitgevers te reduceren. Het alternatief van een open infrastructuur voor open access lijkt een passend antwoord te bieden. Voor de leden van het NPOS is de crux om te beschikken over principes van open access om de markt sturing te geven zodat alternatieve en gevestigde aanbieders de juiste standaarden ontwikkelen.

De principes die aansluiten bij zowel open access als open data zijn uitgewerkt door Bilder e.a. (2015, zie hier). De auteurs schrijven dat “Everything we have gained by opening content and data will be under threat if we allow the enclosure of scholarly infrastructures. We propose a set of principles by which Open Infrastructures to support the research community could be run and sustained. – Geoffrey Bilder, Jennifer Lin, Cameron Neylon”. Vervolgens stellen zij dat vertrouwen in een gemeenschappelijke infrastructuur het belangrijkst is en werken principes in de volgende drie gebieden uit: “Running the infrastructure (governance), funding it (sustainability), and preserving community ownership of it (insurance)”. Het actuele GO FAIR (Barend Mons e.a.) initiatief heeft Rules of Engagement voor alle betrokkenen in een federatieve data-infrastructuur gebaseerd op dit artikel. GO FAIR wil hiermee de belangen van de wetenschap bewaken door toetredingsregels te stellen voor een ieder die wil bijdragen aan een open data infrastructuur. Het ligt voor de hand om langs eenzelfde weg principes voor open access uit te werken, zie hier.